Thế giới chúng ta đang đối mặt với những thách thức môi trường ngày càng nghiêm trọng, hậu quả từ các hoạt động thiếu bền vững của con người. Ô nhiễm, lũ lụt, hạn hán, suy thoái đa dạng sinh học, và sự biến mất của các loài động thực vật hoang dã đã trở thành vấn nạn toàn cầu, gây mất cân bằng sinh thái. Các báo cáo quốc tế chỉ ra tốc độ suy thoái đa dạng sinh học chưa từng có, với hơn 1 triệu loài động thực vật đang bị đe dọa tuyệt chủng. Quần thể động vật có xương sống trên toàn cầu đã giảm đáng kể từ năm 1970. Du lịch, là một ngành kinh tế quan trọng phụ thuộc nhiều vào các giá trị thiên nhiên và đa dạng sinh học, đồng thời cũng có thể gây ra những xáo trộn, ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và làm suy giảm đa dạng sinh học. Đặc biệt tại Việt Nam, một trong những quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao, việc khai thác tài nguyên du lịch thiếu bền vững và nạn mua bán, tiêu thụ động vật hoang dã đang đẩy nhiều loài quý hiếm đến bờ vực tuyệt chủng.

Trước bối cảnh đó, du lịch có trách nhiệm với thiên nhiên và động vật hoang dã nổi lên như một hình thức du lịch bền vững, là cách thức đặc biệt để con người kết nối với thiên nhiên và khám phá vẻ đẹp của cảnh quan tự nhiên cùng thế giới động vật hoang dã. Đây là quá trình duy trì sự cân bằng giữa khai thác và bảo tồn môi trường tự nhiên, nhằm khai thác hiệu quả tài nguyên thiên nhiên phục vụ phát triển kinh tế, xã hội mà không làm suy thoái môi trường và chức năng của các hệ sinh thái.

Rừng hoa Đỗ Quyên trên đỉnh Phia Mè huyện Lộc Bình ( Ảnh Minh Chuyển)

Để thúc đẩy du lịch có trách nhiệm tại Việt Nam, Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên tại Việt Nam (WWF-Việt Nam), với sự tài trợ của Tổ chức Hợp tác Quốc tế Đức (GIZ) thông qua Dự án Giảm cầu ngà voi, cùng phối hợp với Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam và Cơ quan thẩm quyền quản lý CITES Việt Nam, đã xây dựng các Cẩm nang hướng dẫn thực hành du lịch có trách nhiệm dành cho các đối tượng chính trong ngành: doanh nghiệp lữ hành, cơ sở lưu trú du lịch, cơ sở cung cấp dịch vụ ẩm thực, và hướng dẫn viên du lịch. Những Cẩm nang này cung cấp kiến thức cốt lõi và hướng dẫn thực hành cụ thể, nhằm nâng cao ý thức và điều chỉnh hành vi của các bên liên quan theo hướng tích cực, đặc biệt là giảm cầu đối với động vật hoang dã và các sản phẩm từ chúng. Các Cẩm nang đã được Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam đề nghị các địa phương nghiên cứu lồng ghép vào nội dung đào tạo, bồi dưỡng cho đội ngũ lao động du lịch và phổ biến rộng rãi.

Hoạt động du lịch có trách nhiệm mang lại nhiều lợi ích cho tất cả các bên liên quan. Đối với môi trường, du lịch có trách nhiệm góp phần bảo tồn môi sinh tự nhiên, bảo vệ động vật hoang dã và cân bằng hệ sinh thái, tạo ra môi trường sống tốt đẹp hơn cho con người. Đối với ngành du lịch, việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên chính là đảm bảo điều kiện phát triển bền vững của ngành. Khách du lịch sẽ có được trải nghiệm chân thực và có giá trị, giúp họ tận hưởng và kết nối với thiên nhiên. Du lịch có trách nhiệm còn hỗ trợ kinh tế cho các bên liên quan, tạo nguồn thu bền vững cho nhà cung cấp dịch vụ, cộng đồng địa phương và góp phần vào công tác bảo tồn. Nó cũng góp phần cải thiện năng lực cho người lao động và cộng đồng địa phương trong việc quản lý tài nguyên. Hơn thế nữa, việc cung cấp các sản phẩm và dịch vụ có trách nhiệm sẽ nâng cao vị thế và hình ảnh của điểm đến du lịch.

Đối với từng đối tượng, du lịch có trách nhiệm giúp đảm bảo an toàn pháp lý, tiết kiệm chi phí vận hành, tăng lợi nhuận, nâng cao uy tín và thể hiện trách nhiệm xã hội. Đặc biệt với hướng dẫn viên, thực hành trách nhiệm còn giúp thể hiện sự chuyên nghiệp và đạo đức nghề nghiệp.

Các nguyên tắc cốt lõi của du lịch có trách nhiệm với thiên nhiên và động vật hoang dã bao gồm: Tôn trọng: Bảo vệ, không xâm hại hoặc tiếp tay cho các hoạt động xâm hại môi trường và động vật hoang dã; Công bằng: Chia sẻ nguồn lợi từ hoạt động du lịch dựa trên tài nguyên thiên nhiên cho các bên liên quan; Khách quan: Trung thực, khách quan trong đánh giá tác động môi trường từ quy hoạch đến vận hành; Chia sẻ: Chia sẻ thông tin, công nghệ, kỹ thuật, kinh nghiệm bảo vệ thiên nhiên và động vật hoang dã; Có điểm dừng: Không bất chấp hay đánh đổi sự cân bằng tự nhiên, sự sinh tồn của động vật hoang dã để phát triển du lịch bằng mọi giá.

Hố sụt Thẩm Lũm xã Mông Ân huyện Bình Gia

Các Cẩm nang cung cấp hướng dẫn cụ thể cho từng đối tượng. Nguyên tắc 4T (Từ chối, Tiết giảm, Tái sử dụng, Tái chế) là một khuôn khổ quan trọng được áp dụng.

Cơ sở lưu trú du lịch: Cần tuân thủ pháp luật và xây dựng chính sách nội bộ về bảo vệ môi trường và động vật hoang dã. Họ không nên lựa chọn nhà cung cấp thiếu cam kết bền vững và không được phép nuôi nhốt, mua bán trái phép động vật hoang dã nguy cấp, quý, hiếm. Các cơ sở này cần cung cấp quy định và yêu cầu nhân viên, khách tuân thủ. Thực hành 4T bao gồm từ chối hóa chất độc hại, sản phẩm dùng một lần, trang trí bằng thực vật ngoại lai hoặc sản phẩm từ động vật hoang dã cần bảo vệ. Tiết giảm năng lượng, nước, và đồ dùng không cần thiết bằng cách sử dụng thiết bị tiết kiệm, tận dụng ánh sáng tự nhiên, và định lượng khẩu phần ăn. Tái sử dụng và tái chế thông qua phân loại rác, sử dụng vật liệu tái sử dụng, và tái sử dụng nước hoặc chất thải hữu cơ. Cơ sở lưu trú cũng nên hợp tác tái chế, thêm điều khoản bảo vệ môi trường vào hợp đồng, tham gia hoạt động môi trường địa phương và đóng góp kinh phí cho bảo tồn.

   Doanh nghiệp lữ hành: Cần tuân thủ pháp luật và xây dựng quy tắc ứng xử nội bộ. Họ nên lựa chọn các nhà cung cấp dịch vụ có trách nhiệm và chủ động đề nghị cam kết bảo vệ môi trường từ các bên trong chuỗi cung ứng. Doanh nghiệp không nên đưa vào chương trình tour các điểm du lịch, nhà hàng, hay cơ sở lưu trú trưng bày, bán sản phẩm từ thiên nhiên hay động vật hoang dã cần bảo vệ. Thực hành 4T tại văn phòng và trong tour, bao gồm từ chối sản phẩm dùng một lần. Tiết giảm năng lượng, nước tại văn phòng. Tái sử dụng, tái chế rác thải và khuyến khích khách dùng đồ cá nhân tái sử dụng. Doanh nghiệp lữ hành cũng nên giới hạn số lượng khách theo sức chịu tải môi trường, lồng ghép thông điệp du lịch có trách nhiệm vào tour, tham gia hoạt động môi trường tại điểm đến và đóng góp kinh phí bảo tồn.

   Cơ sở cung cấp dịch vụ ẩm thực (Nhà hàng): Cần tuân thủ pháp luật và xây dựng chính sách nội bộ. Không lựa chọn nhà cung cấp thực phẩm thiếu cam kết bền vững và không được nuôi nhốt, mua bán trái phép động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm. Nhà hàng nên sử dụng nguyên liệu có nguồn gốc rõ ràng, bền vững, ưu tiên sản phẩm sạch địa phương và theo mùa, đảm bảo an toàn thực phẩm. Thực hành 4T bao gồm từ chối nguyên liệu thiếu an toàn, hóa chất độc hại, sản phẩm dùng một lần. Tiết giảm năng lượng, nước, thực phẩm. Tái sử dụng, tái chế rác thải, sử dụng đồ dùng tái sử dụng, và tái sử dụng thức ăn thừa cho mục đích từ thiện, chăn nuôi hoặc làm phân bón. Nhà hàng cần cung cấp quy định và yêu cầu nhân viên, thực khách tuân thủ, hợp tác tái chế, tham gia hoạt động môi trường địa phương và đóng góp kinh phí bảo tồn.

   Hướng dẫn viên du lịch: Cần tuân thủ pháp luật và chuyển tải vai trò, giá trị của tự nhiên đến du khách, khuyến khích hành vi thân thiện với môi trường, đồng thời hướng dẫn và giám sát khách tuân thủ quy định. Với môi trường tự nhiên, hướng dẫn viên không được xả rác, gây hại môi trường (hái hoa, bẻ cành, đốt lửa trại sai quy định), lấy đồ từ môi trường thiên nhiên (trừ cứu hộ). Nên sử dụng và khuyến khích khách dùng sản phẩm thân thiện, tái sử dụng, tránh dùng đồ dùng một lần. Ưu tiên sản phẩm địa phương, phương tiện xanh, và tham gia hoạt động môi trường. Với động vật hoang dã, hướng dẫn viên không được mua quà lưu niệm, tham gia săn bắt, mua bán, tàng trữ trái phép động vật hoang dã. Không dùng động vật hoang dã làm đạo cụ chụp ảnh và chỉ chụp ảnh ở nơi cho phép, tránh dùng đèn flash. Tránh sử dụng dịch vụ động vật được huấn luyện trái hành vi tự nhiên. Tôn trọng đời sống tự nhiên của động vật, giữ khoảng cách an toàn, không gây tiếng ồn, đi đúng lối mòn, không trêu chọc, không cho ăn.

Các hoạt động du lịch có trách nhiệm cũng được hỗ trợ bởi hệ thống pháp luật tại Việt Nam. Nhiều hành vi gây hại tài nguyên du lịch, môi trường du lịch và bảo vệ môi trường bị nghiêm cấm. Luật pháp quy định nghĩa vụ của cá nhân, tổ chức trong việc bảo vệ môi trường khi tham gia hoạt động du lịch. Các hành vi vi phạm quy định về bảo vệ môi trường và động vật hoang dã có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự với mức phạt nghiêm khắc.

Thực hành du lịch có trách nhiệm với thiên nhiên và động vật hoang dã không chỉ là tuân thủ quy định hay làm đẹp hình ảnh, mà còn là con đường tất yếu để đảm bảo sự phát triển bền vững cho ngành du lịch và góp phần gìn giữ hành tinh cho các thế hệ tương lai. Mỗi hành động nhỏ hôm nay đều có ý nghĩa với ngày mai.

Nguyễn Hữu Hải - PGĐ TTXTĐTTM&DL